آتش‌سوزی مایعات قابل اشتعال یکی از چالش‌برانگیزترین و خطرناک‌ترین انواع حریق است که به دلیل ماهیت فیزیکی و شیمیایی این مواد، دارای سرعت گسترش فوق‌العاده بالا، قدرت حرارتی شدید و پتانسیل انفجار است.کنترل و اطفای این نوع حریق‌ها نیازمند دانش فنی عمیق، تجهیزات تخصصی، برنامه‌ریزی دقیق و واکنش سریع و هماهنگ تیم‌های عملیاتی می‌سازد. نادیده گرفتن اصول صحیح اطفا و نقص در سیستم‌های ایمنی می‌تواند منجر به فجایع جبران‌ناپذیری از جمله تلفات جانی گسترده، خسارات مالی هنگفت و تخریب زیرساخت‌های حیاتی شود.
ماهیت آتش‌سوزی مایعات
مایعات قابل اشتعال، به دسته‌ای از مواد اطلاق می‌شود که دارای نقطه اشتعال (Flash Point) پایینی هستند. نقطه اشتعال، حداقل دمایی است که در آن، مایع به اندازه‌ای بخار تولید می‌کند که مخلوطی قابل اشتعال با هوا را در نزدیکی سطح مایع ایجاد کند. این بخارات، همان عامل اصلی اشتعال و گسترش آتش هستند.
ویژگی‌های مایعات قابل اشتعال که آتش‌سوزی آن‌ها را خطرناک می‌سازد
نقطه اشتعال پایین: حتی در دماهای نسبتاً پایین محیط (مانند دمای اتاق)، مایع قادر به تولید بخارات کافی برای اشتعال است. برای مثال، بنزین با نقطه اشتعال بسیار پایین (حدود -۴۳ درجه سانتی‌گراد) در دمای محیط به راحتی بخار قابل اشتعال تولید می‌کند.
تولید بخارات قابل انفجار در دمای محیط: بخارات مایعات قابل اشتعال سنگین‌تر از هوا هستند و در صورت نشت، در سطح زمین یا کف انبارها و محیط‌های بسته تجمع می‌یابند. این بخارات با هوا مخلوط شده و در صورت وجود منبع احتراق (مانند جرقه، شعله، سطح داغ یا الکتریسیته ساکن) می‌توانند مشتعل شده و آتش‌سوزی یا انفجار رخ دهند.
گسترش سریع شعله‌ها بر روی سطوح: ماهیت مایع به آن اجازه می‌دهد تا آتش به سرعت بر روی سطح آن گسترش یابد. این پدیده به دلیل انتقال حرارت از شعله به مایع زیرین و تولید مداوم بخارات جدید رخ می‌دهد. شعله می‌تواند به سرعت بخش‌های بزرگی از مخازن یا سطوح آلوده به مایع را در بر گیرد.
نقطه جوش پایین: بسیاری از مایعات قابل اشتعال علاوه بر نقطه اشتعال پایین، نقطه جوش پایینی نیز دارند. این امر باعث می‌شود که در صورت گرم شدن (حتی توسط خود آتش)، به سرعت تبخیر شده و حجم زیادی بخار قابل اشتعال تولید کنند که این خود تشدیدکننده آتش‌سوزی است.
قابلیت حل شدن در آب یا عدم حل شدن: این ویژگی تأثیر بسزایی در انتخاب روش اطفای حریق دارد. مایعاتی که در آب حل نمی‌شوند (مانند بنزین، روغن، سوخت جت)، بر روی آب شناور مانده و آتش‌سوزی را گسترش می‌دهند، در حالی که مایعات قابل حل در آب (مانند الکل‌ها، استون) با آب مخلوط شده و روش‌های اطفای متفاوتی را می‌طلبند.
مایعات قابل اشتعال
سوخت‌های هیدروکربنی: بنزین، گازوئیل، نفت سفید، کوره، نفت سیاه، حلال‌های نفتی.
الکل‌ها: اتانول، متانول، ایزوپروپانول.
حلال‌های صنعتی: استون، تولوئن، زایلن، اتر.
روغن‌ها و گریس‌ها: برخی روغن‌های صنعتی و گریس‌ها نیز در دمای بالا در این دسته قرار می‌گیرند.
این خواص منحصر به فرد، آتش سوزی مایعات را در ردیف حریق‌های ویژه قرار داده و نیازمند رویکردهای تخصصی و تجهیزات منحصر به فرد برای اطفای مؤثر آن است.
روش‌های اطفا حریق مایعات
اطفای حریق کلاس B، که شامل مایعات قابل اشتعال است، بر اساس اصول بنیادین کنترل آتش بنا نهاده شده است، اما با توجه به ماهیت سیال و بخاره دهنده این مواد، نیازمند تخصص و روش‌های خاص خود است. اصول کلی اطفای حریق حذف حرارت، حذف اکسیژن و قطع واکنش شیمیایی.
استفاده از فوم آتش نشانی
فوم آتش نشانی یکی از مؤثرترین و متداول‌ترین عوامل اطفای حریق مایعات، به خصوص در مقیاس بزرگ (مانند انبارها، پالایشگاه‌ها، فرودگاه‌ها) است. فوم با ایجاد یک لایه پیوسته و کف‌مانند بر روی سطح مایع مشتعل، سه مکانیسم اصلی اطفای حریق را ایفا می‌کند. لایه فوم بر روی سطح مایع، مانع رسیدن اکسیژن هوا به بخارات قابل اشتعال شده و در نتیجه اشتعال را متوقف می‌کند. فوم‌های آتش‌نشانی معمولاً حاوی مقدار قابل توجهی آب هستند. این آب با تبخیر شدن، حرارت را از سطح مایع و ناحیه شعله جذب کرده و باعث کاهش دما و توقف تولید بخارات قابل اشتعال می‌شود.
فوم‌ها با نسبت مشخصی با آب مخلوط شده و توسط تجهیزات خاصی مانند پمپ‌های فوم، نازل‌های فوم‌پاش (Foam Nozzles)، مانیتورهای فوم و سیستم‌های اسپرینکلر فوم‌دار، بر روی حریق اعمال می‌شوند. پاشش باید با زاویه مناسب و به صورت ملایم انجام شود تا از شکستن لایه فوم و اختلاط آن با مایع جلوگیری شود.
پودر خشک
پودرهای خشک، عامل اطفایی کلاس B هستند که عمدتاً از ذرات ریز مواد شیمیایی (مانند بی‌کربنات سدیم، بی‌کربنات پتاسیم، فسفات آمونیوم) تشکیل شده‌اند. عملکرد اصلی پودرهای خشک بر قطع واکنش زنجیره‌ای احتراق استوار است. ذرات پودر خشک پس از برخورد با شعله، تجزیه شده و رادیکال‌های آزاد (مانند H+, OH-, O2-) را که در چرخه واکنش احتراق نقش دارند، جذب می‌کنند. این عمل باعث “مسموم کردن” شعله و متوقف کردن واکنش شیمیایی می‌شود. برخی پودرهای خشک همچنین با ایجاد یک لایه فیزیکی بر روی سطح مایع، تا حدی از تماس اکسیژن جلوگیری می‌کنند.
پودرهای خشک برای اطفای سریع حریق مایعات در فضاهای باز یا بسته (با رعایت احتیاط به دلیل ذرات معلق) بسیار مؤثر هستند. خاموش‌کننده‌های دستی پودر خشک، متداول‌ترین تجهیزات اطفای حریق کلاس B هستند.
دی‌اکسید کربن (CO₂)
دی‌اکسید کربن (CO₂) یک عامل اطفایی غیر رسانا است که از دو مکانیسم اصلی برای اطفای حریق استفاده می‌کند، کاهش غلظت اکسیژن، CO₂ یک گاز سنگین‌تر از هوا است که با رها شدن در محیط، هوای حاوی اکسیژن را جابجا کرده و غلظت آن را به زیر حد لازم برای ادامه احتراق (معمولاً کمتر از ۱۶%) کاهش می‌دهد. CO₂ پس از رها شدن از کپسول، منبسط شده و به سرعت سرد می‌شود. این انبساط باعث جذب گرما از محیط اطراف و سرد شدن ناحیه حریق می‌شود.
CO₂ برای اطفای حریق مایعات در فضاهای بسته و محصور (مانند اتاق‌های سرور، آزمایشگاه‌ها، انبارهای کوچک) بسیار مؤثر است، زیرا می‌تواند به طور کامل محیط را پوشش داده و اکسیژن را کاهش دهد. همچنین، این ماده پس از تبخیر، هیچ باقیمانده‌ای ندارد که برای تجهیزات الکترونیکی حساس ایده‌آل است.
مواد شیمیایی تر
این دسته از عوامل اطفایی، که عمدتاً برای حریق‌های چربی‌های آشپزخانه‌ای (کلاس K) طراحی شده‌اند، در برخی شرایط خاص برای اطفای حریق برخی مایعات نیز کاربرد دارند. مواد شیمیایی تر معمولاً حاوی محلول‌های آبی قلیایی (مانند کربنات پتاسیم، سیترات پتاسیم) هستند. این مواد با سطح مایع داغ واکنش داده و یک لایه کف صابونی (Saponification) تشکیل می‌دهند. این لایه از ورود اکسیژن جلوگیری کرده و همچنین اثر خنک‌کنندگی قابل توجهی دارد.
بیشتر برای چربی‌های آشپزخانه‌ای، اما برخی فرمولاسیون‌های خاص ممکن است برای اطفای برخی مایعات با نقطه اشتعال بالا یا در شرایط خاص مورد استفاده قرار گیرند.
انتخاب بهترین روش اطفا بستگی به نوع مایع، حجم آن، محیط وقوع حریق، میزان دسترسی به تجهیزات و الزامات خاص ایمنی دارد.
تجهیزات اطفا حریق مایعات
انتخاب و استفاده صحیح از تجهیزات مناسب، نقشی حیاتی در موفقیت عملیات اطفای حریق مایعات ایفا می‌کند. این تجهیزات از ابزارهای دستی کوچک تا سیستم‌های ثابت و پیچیده را شامل می‌شوند.
خاموش‌کننده‌های دستی کلاس B
این خاموش‌کننده‌ها، اولین خط دفاعی برای حریق‌های کوچک مایعات هستند و باید در دسترس و قابل استفاده برای افراد حاضر در محل باشند.
خاموش‌کننده‌های پودر خشک (Dry Chemical Extinguishers): شامل فسفات آمونیوم. مناسب برای حریق‌های کلاس A، B و C. متداول‌ترین نوع. قابلیت اطفای سریع، قابلیت حمل و نقل آسان.
خاموش‌کننده‌های CO₂ (Carbon Dioxide Extinguishers): مناسب برای حریق‌های کلاس B و C، عدم ایجاد پسماند، ایده‌آل برای تجهیزات الکترونیکی.
خاموش‌کننده‌های فوم (Foam Extinguishers): مناسب برای حریق‌های کلاس A و B، اثر خنک‌کنندگی و پوشش‌دهی خوب؛ مناسب برای مایعات غیر قابل حل در آب.
بیشتر بخوانید: انواع کپسول آتش نشانی
سیستم‌های ثابت فوم
این سیستم‌ها برای محافظت از مناطق پرخطر با حجم بالای مایعات قابل اشتعال (مانند مخازن ذخیره‌سازی سوخت، سکوهای نفتی، آشیانه‌های هواپیما) طراحی شده‌اند.
سیستم اسپرینکلر با فوم یا پودر
مشابه سیستم‌های اسپرینکلر آبی، اما به جای آب، از محلول فوم یا پودر خشک استفاده می‌کنند. این سیستم‌ها به صورت خودکار در زمان کشف حریق فعال شده و عامل اطفایی را بر روی منطقه مورد نظر پخش می‌کنند.
هیدرانت‌های حریق با نازل فوم‌پاش
در محیط‌هایی که شبکه هیدرانت آب وجود دارد، می‌توان از نازل‌های فوم‌پاش مخصوص استفاده کرد تا آب شبکه با غلیظ‌کننده فوم مخلوط شده و به صورت فوم بر روی حریق اعمال شود. این راه حل انعطاف‌پذیری بیشتری را فراهم می‌کند.
شرکت ایران اطفا با سال‌ها تجربه در این حوزه، آماده ارائه تجهیزات باکیفیت و نصب سیستم‌های اطفا حریق و اعلام حریق به شما میباشد. کارشناسان مجرب ما بهترین راهکارها را برای حفاظت از ساختمان شما در برابر حریق ارائه خواهند داد.
نکات پیشگیرانه برای جلوگیری از آتش‌سوزی مایعات
جلوگیری از وقوع آتش‌سوزی در محیط‌هایی که با مایعات قابل اشتعال سروکار دارند، مؤثرترین راه برای حفظ ایمنی است. اقدامات پیشگیرانه باید جامع و چندوجهی باشند تا تمامی جوانب خطر را پوشش دهند.
استفاده از ظروف و مخازن استاندارد: تمامی مایعات قابل اشتعال باید در ظروف، بشکه‌ها، تانکرها و مخازنی نگهداری شوند که مطابق با استانداردهای ملی و بین‌المللی (مانند استانداردهای API، UL، FM) طراحی و ساخته شده‌اند. این ظروف باید از مواد مقاوم، دارای سیستم‌های مناسب تخلیه فشار، و در صورت لزوم، سیستم‌های جلوگیری از تجمع الکتریسیته ساکن باشند. برچسب‌گذاری صحیح ظروف حاوی مایعات قابل اشتعال، با ذکر نام ماده، خطرات و علائم ایمنی، الزامی است.
تهویه مناسب اپراتورخانه‌ها و انبارها: محیط‌های بسته مانند اتاق‌های کنترل، ایستگاه‌های پمپاژ، و انبارها باید دارای سیستم‌های تهویه قوی و کارآمد باشند. این سیستم‌ها باید بتوانند بخارات قابل اشتعال تجمع یافته را به طور مداوم تخلیه کرده و غلظت آن‌ها را همواره پایین‌تر از حد اشتعال (LEL – Lower Explosive Limit) نگه دارند. تهویه باید به گونه‌ای طراحی شود که از ایجاد مناطق مرده (Dead Zones) که بخارات در آن‌ها تجمع می‌یابد، جلوگیری شود.
جلوگیری از تجمع بخارات قابل اشتعال: منابع بالقوه اشتعال (مانند شعله باز، سطوح داغ، جرقه الکتریکی) باید به طور جدی کنترل و در مناطق خطرناک ممنوع شوند. برای جلوگیری از تجمع و تخلیه الکتریسیته ساکن هنگام انتقال مایعات، تمامی تجهیزات (مانند مخازن، پمپ‌ها، لوله‌ها، بشکه‌ها) باید به درستی به زمین متصل شوند.
آموزش کارکنان در استفاده از تجهیزات اطفا حریق: تمامی کارکنانی که در محیط‌های حاوی مایعات قابل اشتعال فعالیت می‌کنند، باید آموزش‌های لازم را در زمینه شناسایی خطرات، نحوه استفاده صحیح از خاموش‌کننده‌های دستی، و روش‌های تخلیه اضطراری دریافت کنند.
بررسی و سرویس دوره‌ای سیستم‌های اعلام حریق و اطفا حریق: سیستم‌های اعلام حریق (دتکتورها، آژیرها، پنل‌ها) و سیستم‌های اطفای حریق (خاموش‌کننده‌ها، سیستم‌های فوم، هیدرانت‌ها) باید به طور منظم بازرسی، تست و نگهداری شوند تا از عملکرد صحیح آن‌ها اطمینان حاصل شود. هرگونه نقص یا خرابی باید بلافاصله برطرف گردد.
مدیریت صحیح انبارش مایعات: مایعات قابل اشتعال باید در انبارهای مخصوص، با تهویه مناسب، دور از منابع حرارت و اشتعال، و مطابق با استانداردهای ایمنی ذخیره شوند. مقدار مایعات قابل اشتعال در محیط کار باید به حداقل میزان لازم محدود شود.
با پیاده‌سازی و اجرای دقیق این نکات پیشگیرانه، می‌توان به طور قابل توجهی احتمال وقوع آتش‌سوزی در محیط‌های حاوی مایعات قابل اشتعال را کاهش داد و سطح ایمنی را ارتقا بخشید.
بیشتر بخوانید: اهمیت تعمیر و نگهداری سیستم آتش نشانی
خطرات بی‌توجهی به اطفا حریق مایعات
نادیده گرفتن اصول ایمنی و ضعف در برنامه‌ریزی و اجرای اقدامات اطفای حریق مایعات، می‌تواند منجر به پیامدهای وخیم و گسترده‌ای شود که فراتر از خسارات مالی اولیه است. این حریق‌ها به دلیل ماهیتشان، پتانسیل تخریب بالایی دارند.
گسترش سریع آتش به سایر بخش‌ها و انفجار: مایعات قابل اشتعال به سرعت شعله‌ور شده و آتش به سرعت بر روی سطح مایع و سایر مواد قابل اشتعال اطراف گسترش می‌یابد. بخارات سنگین‌تر از هوا می‌توانند در کف پخش شده و مناطق وسیعی را آلوده کنند.
آسیب به تجهیزات گران‌قیمت و زیرساخت‌ها: حرارت شدید ناشی از حریق مایعات می‌تواند باعث ذوب شدن، تاب برداشتن و تخریب سازه‌های فلزی، تجهیزات فرآیندی، خطوط لوله، پمپ‌ها، تابلوهای برق و سایر دارایی‌های ارزشمند شود. تخریب زیرساخت‌ها (مانند سیستم‌های توزیع انرژی، مخابرات) می‌تواند فرآیندهای تولیدی را برای مدت طولانی متوقف کرده و خسارات اقتصادی مضاعفی ایجاد کند.
تهدید جان انسان‌ها: افراد حاضر در منطقه حادثه ممکن است در اثر حرارت مستقیم، انفجار، ریزش سازه‌ها یا استنشاق دود و گازهای سمی جان خود را از دست بدهند. مسمومیت ناشی از استنشاق گازهای سمی (مانند مونوکسید کربن، هیدروکربن‌های آروماتیک)، سوختگی‌های شدید، و آسیب‌های روحی و روانی ناشی از تجربه حوادث، از دیگر خطرات برای سلامت انسان است.
آلودگی زیست‌محیطی ناشی از سوختن مایعات نفتی یا شیمیایی: آلودگی هوا احتراق ناقص مایعات نفتی و شیمیایی، مقادیر زیادی آلاینده‌های خطرناک از جمله دوده، کربن مونوکسید، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد، و ترکیبات آلی فرار (VOCs) را وارد اتمسفر می‌کند. باقی‌مانده‌های سوختن و مواد اطفایی مورد استفاده نیز ممکن است نیاز به دفع ویژه و مطابق با مقررات زیست‌محیطی داشته باشند.
آتش‌سوزی مایعات قابل اشتعال، یکی از پیچیده‌ترین و خطرناک‌ترین سناریوهای آتش سوزی است که نیازمند درک عمیق از ماهیت مواد درگیر، اصول علمی اطفای حریق، و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته است. همانطور که در این مستند تشریح شد، سرعت گسترش، قابلیت تبخیر بالا، و پتانسیل انفجار این مایعات، آن‌ها را از سایر انواع حریق متمایز می‌سازد و رویکردهای تخصصی را می‌طلبد.
در نهایت، اطفا و پیشگیری از حریق مایعات، یک مسئولیت چندوجهی است که نیازمند همکاری مستمر بین متخصصان ایمنی، مهندسان، مدیران تأسیسات، و تمامی کارکنان است. دانش تخصصی، تجهیزات پیشرفته، واکنش سریع، و تعهد به اجرای برنامه‌های پیشگیرانه و استانداردهای ایمنی، تنها راه برای مدیریت مؤثر خطرات مرتبط با این نوع حریق‌ها و تضمین حفاظت از سرمایه‌های مادی و مهم‌تر از آن، جان انسان‌هاست.
شرکت ایران اطفا مجری مطمئن و با تجربه برای نصب و راه‌اندازی سیستم‌های اعلام حریق و اطفاء حریق و سیستم مدیریت دود میباشد ایران اطفا به شما کمک می‌کند تا در برابر آتش‌سوزی‌ها ایمن باشید. بهترین قیمت، بالاترین کیفیت را با ما تجربه کنید.
هنوز دیدگاهی ثبت نشده است.